مردم و انقلاب اسلامی؛ 3 دیدگاه و یک پرسش - نوشته امیر حسین یزدان پناه

 نسبت مردم با انقلاب اسلامی چیست؟ این پرسش ساده، که در جواب آن مقاله ها و کتاب های متعدد نگارش شده است را نمی توان در این مجال اندک پاسخ داد اما به اندازه ایجاد دغدغه ای برای پرسش و جست و جوی بیشتر می توان به مرور ابعاد مختلف این ارتباط پرداخت. در پیچیدگی این ارتباط همین بس که امام راحل، مفهوم «جمهوریت» را در کنار «اسلام» قرار داد تا یکی از بزرگ ترین اعجازهای او و انقلاب اسلامی در رابطه میان حضور «مردم» و شریعت اسلام شکل بگیرد. 

واقعیت این است که حضور مردم در حرکت های انقلابی، کلید اصلی تاثیرگذاری است. آن جایی که نبودن همین مردم در جایی که می باید می بودند شرایط را برای امیرالمومنین (ع)، آنقدر سخت کرده بود که به تعبیر آن حضرت «خار در چشم» و «استخوان در گلو» بود؛ یا آن جایی که بیابان ها و تپه ماهورهای ساباط مدائن به مظلومیت حسن بن علی(ع) شهادت می دهند و یا کوچه پس کوچه های کوفه که گواهی می دهند، چطور مسلم بن عقیل که براساس نامه هزاران کوفی به اباعبدلله(ع) عازم این شهر شده بود، غریبانه به شهادت رسید و سرانجام در کربلا، نبودن مردم واقعی اسفبار را برای خاندان اهل بیت(ع) بنانهاد. در انقلاب اسلامی اما حرکت تدریجی مردم تحت رهبری امام خمینی (ره) بنایی جدید را در ایران شکل داد. حضور گسترده مردم در راهپیمایی های گسترده، هیئات عزاداری، اعتصاب ها، توزیع اعلامیه ها و بیانیه های امام و شورای انقلاب و در نهایت در روز ورود امام راحل و نیز تحولات 10 روزه 12 تا 22 بهمن 57، به خصوص شامگاه 21 بهمن، شاهد این مدعاست که همگام بودن مردم با نهضتی که امام خمینی(ره) آن را در 14 خرداد 1342 پایه گذاری کرده بود، یکی از پایه های اصلی این انقلاب است.

***

ساختارگرایان معتقدند که این ساخت اجتماعی است که علت اصلی تحولات و تغییرات اجتماعی، ازجمله انقلاب ها، است. براین اساس، برخی تحلیل گران نقش مدرنیزاسیون را در وقع انقلاب اسلامی موثر می دانند.البته ساختارگرایان در تحلیل های خود به اعمال فردی توجه نمی کنند و همه چیز را در ساخت اعمال آن ها می بینند اما با توجه به ایدئولوژی حاکم بر انقلاب اسلامی که، براساس تصریح چندین باره امام راحل و رهبر انقلاب اسلامی، در امتداد نهضت امام حسین(ع) است. دراین باره حتی اندیشمندان غیر ایرانی آشنا به مفاهیم شیعه، مانند تدا اسکاچ پل، درباره الگو برداری امام خمینی(رع) از نهضت حسینی به خصوص در بعد ذلت ناپذیری مقالاتی را منتشر کرده اند. براین اساس، در حوزه تحولات ساختاری در ایران پیش از انقلاب اسلامی، باید نقش و جایگاه مردم را به دقت و درستی تحلیل کرد. چه این که اساسا، الگوهای مدرنیته در جامعه ای در حال اجرا بود که با وجود سخت گیری ها و ممنوعیت های دوران پهلوی اول در بحث عزاداری های امام حسین(ع) و نیز موضوع حجاب، پایبندی خود را در عمل نشان داده و با وجود این که حتی در این مخالفت ها با دستورات رضاشاه، عده ای به شهادت می رسیدند اما، غاطبه مردم به پیروی از مرجعیت شیعه، هرگز تحت استانداردهای مدرنیته، زندگی شخصی و اجتماعی خود را تغییر ندادند. این موضوع البته صرفا مربوط به سال های پیش از پیروزی انقلاب اسلامی نیست و در واقعه ای مانند جنگ تحمیلی که می رفت تا ساختارهای متعدد اجتماعی را در ایران برهم زند و حتی ساختار حکومت را نیز عوض کند، اما باز این مردم بودند که به دلیل وابستگی به انقلاب اسلامی، مقابل این تغییر، این بار در حوزه دفاع نظامی، ایستادند و عملا اهمیت عامل و کارگزار را بر هرگونه ساختار و نظام ساختاری نشان دادند.

***

براین اساس در حوزه جایگاه «کارکردی» مردم و انقلاب اسلامی می توان به حضور همیشگی در صحنه اشاره کرد. جایی که در حقیقت عناصر کارکردی در ارتباط با حاکمیت، مشروعیت یا عدم مشروعیت یک نظام سیاسی را شکل می دهد. براین اساس، حضور مردم در برهه هایی همچون رفراندوم جمهوری اسلامی، تصویب قانون اساسی، انتخابات های متعدد و حضور در جبهه جنگ سخت در سال های دفاع مقدس و نیز برهه های تاریخی همچون، واقعه 13 آبان 58 یا ماجرای کنار گذاشتن بنی صدر، نزاع ها و درگیری های خیابانی سال های 60  و 61 و نیز اتفاقات بسیار مهم در دهه دوم و سوم انقلاب همچون واقعه 18 تیر 78 یا فتنه 88 و 9 دی همان سال و ... مصادیقی از حضور به موقع مردم در نقش کارگزاران نظامی است که خود آن را پایه گذاری کرده و شکل داده اند. به بیان دقیق تر، این حضور به مشروعیت سیاسی نظام برآمده از انقلاب اسلامی منجر شده و می شود. با این حال سوال این است که آیا کارکرد مردم در رابطه با انقلاب اسلامی تنها در همین حوزه ها محدود می شود و مثلا در حوزه بسیار مهمی مانند مبارزه با مفاسد یا ساخت دهی یک اقتصاد درون زا نمی توان از مردم انتظار بیشتر داشت؟ این سوال البته خود زمینه های متعددی دارد اما در پاسخ کلی آن می توان گفت، تجربه 51 سال اخیر نهضت امام خمینی(ره)  در ارتباط با مردم و نقش مردم نشان داده آن جایی که مردم در صحنه بوده اند، اگر مشکلی رخ داده، با کمترین هزینه و البته با قدرتمندترین شکل ممکن حل و فصل شده است و بدون تردید در حوزه های چالش زایی چون اقتصاد درون زا و مبارزه با فساد که می تواند در آینده پاشنه آشیل ما باشد، بیشتر و موثرتر می توان از نقش مردم استفاده کرد.